IZ ISTORIJE GRADA: Tihi šapat starih novosadskih ulica, 2. deo

Tekst koji sam nedavno objavio o prvim novosadskim ulicama imao je veoma značajan odjek i veliku čitanost na portalu. Na nagovor čitatelja koji prate moj rad na društvenim mrežama odlučio sam se da napišem još jedan tekst o tim, starim ulicama ovoga grada, koje su, svaka za sebe, "spomenar i leksikon" života Novog Sada...

Još jedna od najstarijih novosadskih ulica, a nastala je negde kad i sam grad, jeste današnja ulica Save Vukovića. Naziv je dobila po Savi Vukoviću, osnivaču Velike srpske gimnazije u Novom Sadu. Uz fondaciju od tadanjih 10.000 forinti on je doprineo potpisivanju dokumenta kojim je 1810. godine gimnazija osnovana. Sve do kraja osamdesetih godina XIX veka, ova ulica je imala drugi naziv. Zvala se ulica Crnog petla. To ime je sigurno dobila zbog gostionice “Kod crnog petla”, koja se nalazila na uglu sa bivšom Pećkom, današnjom ulicom Milana Rakića. Ova gostionica je dugo postojala na tom mestu, a kada je prestala da radi i kada je na njenom mestu otvorena bakalnica i ona se zvala “Kod crnog petla”.

U ovoj ulici je nekada stanovala uglavnom gradska sirotinja, sitne zanatlije i nadničari, a kasnije posle Prvog svetskog rata dosta uglednih Novosađana lekara je ovde podizalo svoje kuće. I danas je veoma krivudava i u njoj možemo još uvek naleteti na starije građevine, koje nam oslikavaju stari Novi Sad. Postoji još pokoja kuća koje su podignute krajem XIX ili početkom XX veka. Danas je ulica asfaltirana, ali je sve do dvadesetih godina XX veka samo pored kuća bio uzan “cigljani” trotoar, a kolovozom je leti bila debela prašina, a zimi blato do članaka.

U ulici Save Vukovića postojala je u prošlosti renomirana gostionica, na uglu sa Svetosavskom, bivšom Gušterskom ulicom. To je bila kafana kod “Rac Gabora”. Vlasnik joj je, doduše, bio Gavra Sremčević, ali za gostionicu i njenog vlasnika znalo se samo po nadimku “Rac Gabor”. Gostionica je ovaj naziv dobila verovatno od mađarskih sudija, koji su ovamo najviše svraćali i uz dobro sremsko vino do dugo u noć provodili mirne i prijatne trenutke. U ovoj kafani, koja se nalazila u prilično zabačenoj i idiličnoj uličici, to im nije bilo teško, pogotovo zato što je “Rac Gabor” imao dve prostorije, jedna u koju je svraćala sirotinja na čašicu “s nogu”, i drugu čistiju i lepše uređenu, za goste sa debljim “buđelarom”.

Na fotografiji vidimo baštu sa stolom ispod vinove loze sa 2.000 grozdova, u kojoj su stalni gosti bili Marko Nešić, Pera Dobrinović, Stanoja Dušanović...

Od raskrsnice sa Zlatnom gredom i Skerlićevom, gde se prema legendi i priči starih Podbarčana nalazio prvi gradski trg, na koji nas još uvek vraća u daleku prošlost samo jedan polu-stepenik koji se nalazi na ćošku Save Vukovića br. 1 i Skerlićeve ulice. Navodno prema pričama, on je označavao prvi centar Petrovaradinskog Šanca, jer se nalazi na takozvanoj Zlatnoj (Suvoj) gredi, za koju se opet govori da je možda i prva ulica današnjeg Novog Sada. Docnije je tu sagrađena kuća, tik naslonjena na taj stubić koji je verovatno imao alku na sebi i služio da se za njega vezuju konji i marva.

Nedaleko od ulice Crnog petla, nalazila se Hanska ulica ili sokak...

Na zemljištu na kojem se danas nalazi zgrada Matice srpske nekada, sve do 1848-49. godine, nalazio se Turski han. To je bila gostionica svratište, velika i prilično ozloglašena kuća. U njoj su još u drugoj polovini XVIII i početkom XIX veka odsedali i provodili sate mnogi trgovci koji su sa strane dolazili na novosadske vašare. Budući da su svi po džepovima imali dosta para, ovde je dolazilo do čestih velikih i opasnih kartaških partija. Ovakve partije su se uglavnom završavale pljačkom, tučom i misterioznim nestancima pojedinaca. Po ovom ozloglašenom hanu ulica je dugo vremena nosila ime.

Zgrada u kojoj se han nalazio pripadala je ranije ober kapetanu novosadske čete srpske pogranične milicije Sekuli Vitkoviću. Kada je Petrovaradinski šanac demilitarizovan, Sekula je sa većim brojem graničara prešao u Srem, a 1743. godine njegov napušten dom pretvoren je u gostionicu. Dana 12. juna 1849. godine, prilikom bombardovanja Novog Sada, han je bio veoma oštećen, pa je srušen, a na tom mestu su decenijama smeštani pelivani, arene, cirkusi i druge zabavne priredbe. Kada je 1867. godine Svetozar Miletić postao gradonačelnik, Magistrat je počeo da planira da na “hanskom” placu podigne nova Gradska kuća, što Ugarska vlada nije odobrila. Kasnije je bilo u planu da se tu podigne pozorišna zgrada.

Tek krajem XIX veka, kada je postalo aktuelno da se iz fonda Marije Trandafil podigne sirotište, ono je podignuto i vođeno od strane Matice srpske. Zgrada je sazidana 1910-11. godine, ali je dvadesetih godina sirotište preneto u novi dom na Sajlovu, pa je zgrada adaptirana za Maticu srpsku. U njoj se u to vreme nalazio i sokolski dom, pa se ulica posle Hanske, nazivala i Sokolska.

Trandafilovo sirotište i Hanska ulica

Današnja ulica Matice srpske smatra se takođe, jednom od najstarijih u Novom Sadu. Njene kuće su zidane mahom pre skoro 150 godina, a sada je već dosta srušeno i izgrađene su novije višespratnice. U kućama u nekadašnjoj Hanskoj ulici stanovalo je najviše učenika Velike srpske gimnazije i Više devojačke škole, pa je ranije nazivana “filadelfija”. U njoj je stanovao i nekadašnji direktor gimnazije Aleksandar Gavrilović, kao i  profesori Isaković, Jovanović, Tihomir Ostojić i drugi. Ovde su kao podstanari živeli i mnogi glumci SNP-a, koji su slobodno vreme često provodili u gostionici i kuglani kod “Plevne”, u kući koja i danas postoji na uglu Pašićeve, preko puta Matice srpske.

Stara Kazandžijska ulica, danas Jovana Subotića, je takođe jedna od najstarijih u Novom Sadu, očuvana je bila do pre desetak godina i do tada je ličila sa malim izuzecima na onu istu kao pre mnogo decenija. Dobila je ime po kazandžijama kojih je nekada u njoj bilo desetak. Sada se kuće stare ulice nalaze u jednom delu ulice Jovana Subotića, odnosno ona počinje od bivšeg Žitnog trga, odnosno tromeđe ulica Pašićeve, Temerinske i Kisačke ulice, pa do Rusinske crkve, odnosno ugla sa Miletićevom i Vojvode Bojovića.

U Kazandžiskoj ulici nekad je živelo nekoliko poznatih zanatlijskih porodica. Zanat je prelazio sa oca na sina, ali osim kazandžija u starim zgradama su živeli i poznati političari, književnici, advokati. Među najpoznatije porodice, koje su godinama stanovale u ovom kraju, svakako spadaju Kabdemortovi, porodica znamenitog kazandžije, čija je jedna kćerka bila udata za Petra Petrovića, dedu velikog pripovedača Veljka Petrovića.

Čuvene kazandžije bili su Jovanovići, a od njih je mnogo poznatija porodica Kamberovih iz čijih je redova i Andrija Kamber, jedan od prvih novosadskih lekara, kao i dva brata, advokata, nekadašnji poslanici i gradonačelnici. Oni su živeli u kući broj 13, u današnjoj ulici Jovana Subotića, koja je ujedno i bila jedna od najstarijih kuća u Novom Sadu, a koja je nedavno srušena.

Takođe jedna od najstarijih kuća u ulici je ona u kojoj se nalazi Rusinski parohijski dom, koji je izgrađen kao i crkva preko puta, oko 1820. godine. Pored crkve nekad je bila Grko-katolička rusinska osnovna škola. Na mestu na kojem su danas kuće broj 7 i 9, nekda je bila stara kuća u kojoj je živeo poznati književnik Ilija Ognjanović-Abukazem.

Na kući broj 11, u kojoj je danas Vatrogasni dom, Mesni komitet SKOJ-a je 1938. i 1939. godine održavao sastanke i rukovodio otporom napredne omladine protiv profašističkog režima u staroj Jugoslaviji. Takođe u njoj se nalazila nekada čuvena novosadska kafana “Kod Kamile”, koju su posećivali najznamenitiji ljudi toga vremena, i koja je u prošlosti Novog Sada ostavila neizbrisiv trag,

Nekadašnji Jarčev trg, a današnji Trifkovićev trg, u svom veku promenio je nekoliko naziva. Njegovo najstarije ime je Jarčev trg, nastao verovatno po tome što su se na njemu, u svoje vreme prodavale koze i jarci.

Trifkovićev trg

Trg, ovakav kakav je danas, nastao je negde u vreme kada je Novi Sad postao nezavisna varoš. Na Tomerlinovoj mapi iz 1746. godine, na ovom mestu još uvek je plavom bojom bio ucrtan jedan dunavski rukavac, koji se protezao do Uspenske crkve. Kasnije je rukavac nasut i na bivšim njegovim obalama podignute su prve kuće.

Trifkovićev trg je dakle veoma star, nalazi se u nekadašnjem centru grada i u njemu je bilo nekoliko znamenitih kuća. Na uglu Trga i današnje Njegoševe ulice je postojala kuća u kojoj se godinama nalazio Vatrogasni dom. U njemu bi se čim bi to zvonom bilo označeno sa Gradske kuće, okupljali dobrovoljni vatrogasci, uglavnom novosadske zanatlije, sedali u kola i jurili da gase požar. U Domu su se nalazile šupe za kola i šmrkove, a do njih štale, u kojima se uvek u pripravnosti nalazilo dva para konja. Štale su “gledale” na sam trg.

Pored Vatrogasnog doma bila je bašta rimo-katoličke plebanije. Ovu baštu je plebanija parcelisala te su u drugoj polovini XIX veka i na njenom mestu podignute dve zgrade.

Ugaona spratna kuća na trgu, u kojoj se nalazi apoteka, podignuta je na mestu četiri male, dvosobne i trosobne porodične kućice. U jednoj od njih, na samom uglu, živeo je čuveni dugogodišnji direktor gimnazije Vasa Pušibrk.

Pored apoteke, u zgradi broj 1, stanovao je, a na žalost 19. februara 1875. godine, u svojoj 31. godini i umro veliki komediograf Kosta Trifković, po kome je trg i dobio svoje današnje ime. Poznatom dramskom piscu, advokatu i gradskom pravozastupniku, Srpsko narodno pozorište je na kući postavilo spomen ploču.

Na mestu na kome je danas mali parkić (koji je u prošlosti nekoliko puta bezuspešno obnavljan) tj. parking, od 1870. do 1890. godine stajala je zgrada SNP. To je bila više arena, nego solidno zidana zgrada, sa binom i garderobom na strani današnje Njegoševe ulice, a ulazom iz današnje Miletićeve ulice. U njoj su održavane predstave sve dok po naredbi magistratskih vlasti, iz naivnog razloga da je zgrada suviše trošna, nije srušena. U to vreme trg je nazivan pozorišnim, a kasnije i Deakovim. Jedno vreme, pre preseljenja u ulicu Maksima Gorkog, naspram AMS, ovde se nalazila i benzinska pumpa.

Nekadašnja Fazanova, a današnja Njegoševa ulica takođe je jedna od najstarijih u Novom Sadu, a verovatni početak njenog postojanja datira još iz vremena kada je Petrovaradinski šanac potpao pod upravu Bačke županije 1727. godine, pa je varmeđa-županijska uprava dodelila veliko zemljište rimo-katoličkoj crkvenoj opštini, a ona je na samom uglu Glavnog trga i današnje Njegoševe ulice izgradila veliku zgradu, na mestu na kojem se sada nalazi dvospratnica “Gvozdenog čoveka”.

Tokom godina počele su se zidati kuće sa obe strane nove ulice, tako da je do kraja XVIII veka ulica dobila već svoje današnje konture. U vreme kada je potpuno izgrađena, ulica je dobila naziv Fazanova, po imenu velike gostionice “Kod Fazana”, koja se nalazila na mestu današnje muzičke škole.

Godine 1739.-40. ulica se naročito izgrađivala jer su se u to vreme u nju doselili nemački trgovci, izbeglice iz Beograda. Za vreme bune i bombardovanja Novog Sada, Fazanova ulica je bila pošteđena baš zbog velikog broja Nemaca koji su u njoj stanovali. Tako je ostala netaknuta i poznata novosadska gostionica “Bela lađa”,  koja je posle bune postala stecište i omiljeno mesto srpske inteligencije i trgovaca iz Novog Sada i sa strane. U njoj se nalazilo deset hotelskih soba. Po ovoj gostionici, posle bune i cela ulica se zvala “Ulica bele lađe”.

Prilikom davanja novih naziva ulicama 90-tih godina XIX veka, ulica je dobila i treće ime. Ovoga puta po nekadašnjem predsedniku mađarske vlade, grofu Juliju Andrašiju i zvala se Andrašijeva ulica.

Stara gostionica “Kod Fazana”, u kojoj su se preko cele godine održavale pozorišne predstave, otkupljena je za takozvani “kloster”-žensku školu koju su vodile rimo-katoličke opatice. Danas je u toj staroj i dozidanoj novoj zgradi muzička škola “Isidor Bajić”.

U Njegoševoj ulici podignuta je 80-tih godina XIX veka i Mađarska državna ženska građanska škola, koja je 1919. godine postala opštom državnom, a u njoj je bila smeštena i tada osnovana Ženska gimnazija.

Jedna od znamenitosti ove ulice je gradsko kupatilo, koje se u njoj nalazilo posle bune četrdesetak godina. Zgrada u kojoj se ono nalazilo srušena je i na njenom mestu je danas prolaz do Uspenske crkve i SNP-a.

Na uglu Njegoševe i ulice Jovana Subotića, do kraja XIX veka bio je mali parni mlin, na čijem mestu je podignuta najpre zgrada Radničkog osiguranja, a zatim đačka poliklinika, a danas Dom zdravlja u Njegoševoj ulici.

Još jedna veoma stara ulica Novog Sada, čije su kuće izgrađene pre otprilike dva veka, jeste Grčkoškolska ulica. Izuzetak predstavlja jedino zgrada broj 6., najveća i najlepša u ulici, koja je izgrađena 1737. godine, podignuta na mestu dve stare. Ova ulica, u kojoj se danas nalazi 10 kuća, dobila je naziv po Grčkoj školi koja se nekad nalazila u njoj. Na zgradi broj 3, u kojoj se nekad nalazila škola i danas stoji ploča sa natpisom na grčkom jeziku. U ovoj zgradi se rodio jedan od naših najvećih skulptora Đoka Jovanović. Njegov otac je bio poslednji direktor Grčke škole.

I u Grčkoškolskoj ulici, kao i u drugim starim novosadskim ulicama, stanovalo je nekoliko poznatih pojedinaca i porodica. Tim pre što su u njoj uglavnom živeli stari, nekada čuveni profesori Srpske pravoslavne velike gimnazije, kao dr Dera, Savković i drugi. U ovoj staroj ulici je stanovao i dr Todor Mandić, kraljevski savetnik i jedan od velikih dobrotvora Gimnazije. U zgradi broj 8 stanovao je Luka Milanković, takođe jedan od dobrotvora Gimnazije, a jedna od najpoznatijih zgrada u ulici je broj 7. U njoj je živeo poznati novosadski političar Mihajlo-Polit Desančić.

Kao i ulica Zlatne grede, ovo je jedna od najviših u Novom Sadu. U velikoj poplavi 1876. godine voda je doprla dovde, a da je prešla breg…ceo Novi Sad bi bio poplavljen.

Autor: Zoran Knežev, Hroničar i publicista

Izvori:
Priče varoških ulica
Enciklopedije Novog Sada
Sveske za istoriju Novog Sada

Fotografije:
Digitalna kolekcija autora