IZ ISTORIJE NOVOG SADA: Škola koju su osnovali novosadski Grci i Cincari

Zgrada u Grčkoškolskoj 3 izgrađena je 1783. godine, a obnavljana je dva puta, 1821. i 1853. godine. Projektant je ostao nepoznat, a za obnovu je zaslužen Fric Šlaub. Zdanje u stilu klasicizma i istoricizma danas je poznato kao "Grčka škola".

Stari Novi Sad je pored mnogih drugih kulturnih i prosvetnih ustanova imao i školu u kojoj su deca mogla, radi sticanja šireg obrazovanja, da uče na grčkom jeziku.

Školu su osnovali u drugoj polovini osamnaestog veka novosadski Grci i Cincari, doseljenici iz Makedonije i Epira, kojima je iz razumljivih razloga bilo veoma stalo do negovanja svojih nacionalnih tekovina.

Ponegde se može pročitati i podatak da "prva grčka škola postoji još od tridesetih godina osamnaestog veka", što za sada nije bilo moguće proveriti. Kontroverzama oko formiranja i otvaranja ove škole doprinose mnoge okolnosti.

Prvo je Marko Servijski (1740-1794), veleposednik, trgovac i plemić 1780. godine poklonio zemljište za gradnju Grčke škole, ali ona nije realizovana, jer su Grci odlučili da kupe Savićevu kuću u Grčkoškolskoj ulici gde su 1783. godine dobili dozvolu da izgrade školu za svoju decu koje je tada bilo oko 80.

U Korabinskovom leksikonu iz 1786. godine potvrđena je godina gradnje i otvaranja Grčke škole, kao i da su Grci i Cincari Savićevu kuću platili 500 forinti te da su je "preudesili". Iz relativno ranog perioda imamo najpouzdaniji podatak da se ona tada nalazila u današnjoj Grčkoškolskoj ulici, što je zabeleženo na do danas sačuvanoj kamenoj ploči sa uklesanim zapisom na grčkom jeziku koji glasi: "Grčka škola obnovljena 1821. slogom i prilozima".

Ovde se već radi o zgradi Grčke škole na današnjem mestu i vremenu kada je njen direktor bio Georg Beljanski (1812-1841) koji je i stanovao na spratu. Za vreme Bune 1848. u ovoj kući su novosadski Srbi održali skup na kome su doneli odluku o dizanju ustanka, što joj daje veoma važan istorijski pečat. A po tom, kao i mnoge kuće u gradu, juna 1849. godine i ona je stradala, da bi dugo posle toga stajala kao ruina, sve do 1853. godine kada su konačno bili prikupljeni prilozi za njenu obnovu. Ako se govori o kontroverzama oko istorijata Grčke škole, ovde postoji još jedna nejasnoća koju treba objasniti. Naime, sačuvan je plan obnove, ali izgled glavne fasade na njemu u nekim elementima nije identičan sa izvedenim stanjem. Osnovni raspored otvora je isti, ali njihova konstrukcija na crtežu je seg- mentna, a ne arhitravna, koja tako mora da je i izvede na, jer nije logično da je fasada menjana u ovom bitnom konstruktivnom delu.

Izabrana konstrukcija arhitravne grede bila je i jednostavnija i jeftinija, te je izgleda Fric Šlaub, autor i navedenog sačuvanog plana (presek, osnova, fasada), prihvatio da ga modifikuje i prilagodi željama i materijalnim moćima investitora. Priloge za obnovu Grčke škole dali su novosadski Grci ali i drugi dobronamerni ljudi, kao što su bečki bankar Marko Nikolić ili mađarski fabrikanti braća Sihel. Velikim građevinskim radovima, tada izvedenim, škola je dobila izgled koji i danas ima. Bilo je to vreme kada se još uvek gradilo u stilu već arhaičnog klasicizma, ali su se i romantičarske ideje polako probijale i potiskivale rešenja nastala u prošlosti.

Međutim, zanimljivo je da je do danas na spratnoj fasadi Grčke škole sačuvan neobarokni dekorativni sklop: balusteri na parapetnim poljima, jaki segmentni frontoni nad prozorima sa školjkom u polju, imitacija kamenog sloga i gust friz konzola na krovnom nadzitku, što se jedino može objasniti nekom od kasnijih obnova, verovatno sa kraja devetnaestog veka, kada je novi vlasnik rešio da kući da moderniju stilsku komponentu.

Grčka škola je radila sve do 1863. godine. Tada je zbog malog broja učenika škola bila zatvorena, da bi 1873. godine kao simbol jedinstva bila "darovana Velikoj gimnaziji novosadskoj" kako je to zabeleženo na spomen-ploči, postavljenoj na sredini kordonskog venca ulične fasade.

Autentično sećanje poslednjeg učenika Grčke škole Save Stojkovića zabeleženo je 1933. godine. Škola je, piše on, 1861. godine imala samo dva razreda i pohađali su je đaci koji su prethodno morali sa uspehom da završe Srpsku osnovnu školu. Učili su veronauku i molitve na grčkom jeziku. Učitelj je u vreme Stojkovića bio "Grk iz Maćedonije" koga su svi zvali "kir daskalos" (gospodin učitelj). Stanovao je u dvorištu sa desne strane, dok se učionica, u to vreme kada je već bio smanjen broj učenika, nalazila u krilu, sa leve strane. "Kir daskalos" je umro 1863. godine i sahranjen je kao i drugi njegovi viđeniji zemljaci u porti Nikolajevske crkve, u kojoj su pre Bune službu držali i na grčkom jeziku.

Posle zatvaranja Grčke škole 1863. godine, koja je tada, na kraju imala samo četiri učenika, zgrada je jedno vreme korišćena za stanovanje, kasnije je u nju smešten Policijski komesarijat, ali je ona sve vreme bila u vlasništvu "Fonda Srpske pravoslavne velike gimnazije novosadske".

Posle Drugog svetskog rata, kao i danas, koristi se samo kao stambena zgrada, a pre nekoliko godina i tavan je preadaptiran u veliki stan.

Preuzeto iz knjige "Novi Sad od kuće do kuće", autorke Donke Stančić u izdanju Studija Bečkerek