Stare gradske priče: Matičarsko zdanje u Novom Sadu

Jedan od najčitanijih u Novom Sadu jeste i portal za koji pišem, mojnovisad.com, a jedna od najčitanijih rubrika na tom portalu je "izveštaj iz Betanije", tj. koliko je naših malih sugrađana imalo tu čast da se rodi u Novom Sadu i postane NOVOSAĐAN. To me je inspirisalo da napišem tekst o jednom zdanju u Novom Sadu, o kome je do sad malo pisano i malo je poznato široj javnosti. Nažalost, ima dosta statistike i brojki, ali, Bože moj... Da vidimo kako se, kroz prošlost novosadsku, venčavalo, rađalo i umiralo...jer to je život, u suštini.

Nesumnjivo je da je jedan od najvećih problema današnjice, problem braka. Brak je osnova društva i porodice, a preko njih i države. Bez zdravog braka i porodice, nema jake države, nema zdravog društva, nema budućnosti čovečanstva. Ali, brak se ne sastoji samo iz formalnosti venčanja i iz onog spleta zakonskih sankcija koje proizilaze iz tog crkvenog ili građanskog bračnog ugovora. Venčanje je samo jedna uobičajena forma, koja je ozakonjena. Mnogo je bitnije, ako ne i jedino bitno, život posle venčanja, odnosno posle zaključenog bračnog ugovora između supružnika. Ali šta vidimo danas u većini slučajeva? Da je “život očajan”, da je on jedan od najčešćih uzroka tragedija mnogih i da je on sasvim drugačiji od svih lepih snova koje smo zamišljali i o kojima smo maštali u mladosti... Ali, zašto je to tako ?

Današnje doba je puno nestabilnosti, a i socijalne prilike su se znatno izmenile. Mladi se danas često vaspitavaju po kafićima i folkotekama, na društvenim mrežama i pored sijaset tzv. rijaliti programa gde gledaju i uče o odnosima između muškarca i žene. Glavne i udarne vesti na naslovnim stranama štampe su: “Ubili se zbog nesrećne ljubavi...”, “Muž ubio ljubavnika svoje žene...”, “Ubila dete i sebe da se osveti mužu...”...i još more sličnih stvari. Ali čudno je to, idemo u brak potpuno “trezni”, pred sobom vidimo jednu mračnu i nepoznatu “rupu”, iz koje se relativno teško može izaći, ali ipak idemo pravo ka njoj, da bi se neki naglavačke u nju strmoglavili. Neko se pri padu sav izlomi i celog života ostane “bogalj”, a neko se ipak, nekako izvuče nepovređen. Ali ovih drugih je, vrlo malo, u današnjem vremenu, kažu statistike. Možda tako ne prolazi ni svaki deseti...jer se do venčanja vrlo često “pretvaraju i glume” i mladići i devojke, ne otkrivajući jedno drugom svoje prave karaktere. Čim se obavi taj toliko važan akt venčanja, maske se polako skidaju, karakteri se sukobljavaju, temperamenti se kose i nastaju svađe, zatim tuče, a najzad se bračni život supružnika pretvara u pakao. U današnjim vremenima žene i mukarci smatraju da mogu da radi šta hoće, da imaju slobodu i da nikakvi “članovi zakona” ne mogu da im remete taj njihov “Bogom dan” status. Bračni odnos polako se ljulja, a kada dođe do razvoda, počinju peripetije... deoba imovine, dugotrajni neprijatni sudski proces i rasprava oko pripadnosti deteta nekom od roditelja i ostalih ružnih stvari koje sve to prate. Ranije je brak bio za mlade devojke sinonim materinstva i domaćinstva, a za mladiće dična uloga domaćina i glave porodice. Danas je za njih mnogo učestalije ne samo sloboda i nezaineteresovanost za porodicu, već i želja za više uživanja, provoda i slobodan izbor partnera bez obaveza. Svako hoće na lak način da živi, bez mnogo obaveza, a to je razlog da se prisetimo kako je nekada u Novom Sadu izgledalo stanje sa venčanjima, rođenjima i smrtnosti, od kada je ono zvanično počelo da se vodi i kakva je nekada statistika bila. Kako je to danas, saznajemo iz dnevne štampe ili sa raznih portala na društvenim mrežama.

Venčana fotografija Marka Nešića sa suprugom, početak XX veka

Današnji Trg Mladenaca svoje konture poprimio je već u prvoj polovini XVIII veka, ali u tim vremenima je to još uvek bilo naselje ribara koje se zvalo “Prnjavor”. Od sredine XVIII veka, tačnije od 1748. do 1786. godine na ovom prostoru se nalazi i sedište Magistrata, a jedno vreme i Žitna pijaca sa Brašnarskim trgom i vagom za merenje žitarica. U XIX veku nad tim prostorom dominira čuveni hotel “Central”, koji 1899. godine prelazi u vlasništvo Pošte. Gotovo 200 godina ovde su se nalazile niske kuće, ali vremenom su zamenjivane novim, spratnim sa sređenim i bogatim fasadama.

Jedna od tih, koja je i dan danas dominantna je tzv. “Matičarsko zdanje” na Trgu Mladenaca. Autor projekta i tačna godina gradnje za sada nisu poznati, ali je poznato da je za sebe palatu podigao Feliks Parčetić (1830-1889), plemić i novosadski veliki župan. Plemstvo je dobio zbog toga što je mnogo radio na zbližavanju i unapređenju saradnje između Srba i Mađara, ali isto tako je doprinosio urbanizaciji Novog Sada i zbog svog prosvetnog rada.

Zgrada “Matičarskog zdanja” prvi put je ucrtana na planu Novog Sada iz 1900. godine, a uzimajući u obzir sve poznate činjenice, može se zaključiti da je F. Parčetić ovu reprezentativnu palatu gradio u periodu od 1885. do 1889. godine. Kratko vreme krajem XIX veka zgrada je bila u vlasništvu porodice Flau, a od početka XX veka vlasnik je dr. Armin Kosović. On je 1914. godine dao da se izgradi projekat vodovoda sa ugradnjom kada i grejnih tela u kupatilima. Godine 1922. zgradu je kupila Hrvatska štedionica iz Zagreba, a 1947. godine konfiskovana je, da bi od 1950. godine postala vlasništvo Gradskog narodnog odbora. Već nešto više od šest decenija tri najvažnija i sudbonosna događaja, rođenje, sklapanje braka i smrt su protkani kroz obnovljenu Parčetićevu kuću, jer se sa manjim prekidima tu nalazi Matičarsko zvanje Grada Novog Sada.

Železnička ulica nekad

Sa donošenjen grupe zakona 1894. godine Novi Sad i zvanično kreće u neko moderno vreme. Najstarije državne matične knjige rođenih, venčanih i umrlih koje se nalaze u Matičarskom zdanju u Novom Sadu su iz 1895. godine i vođene su na mađarskom jeziku. Matična knjiga rođenih ukoričena je u tvrdi povez i štampana je na kvalitetnoj hartiji, a na unutrašnjosti korica nalazi se voštani pečat na kome više nije vidljiv tekst, a njime je pričvršćen jemstvenik kojim je i prošivena knjiga. Na suprotnoj strani od pečata ispisan je tekst na mađarskom jeziku:

Knjiga sadrži 600 upisa

Datum, Novi Sad 1895. septembar 10.

(potpis nečitak)

Kraljevski savetnik, gradonačelnik

U onim starim vremenima u matične knjige se upisivalo znatno više podataka nego u današnje knjige, pa je u njoj jedan upis na jednoj strani. Upis počinje rednim brojem, mestom, godinom i datumom upisa i podacima o licu koje je izršilo prijavu (njegovo ime, prezime, zanimanje i prebivalište). Pošto je matičar potvrdio da su mu svi podaci poznati, unose se podaci za oca i majku deteta sledećim redosledom: ime, prezime, veroispovest, zanimanje, prebivalište, mesto rođenja i godine starosti. Za dete se u knjigu upisivalo: mesto i datum rođenja, da li je dete rođeno pre ili popodne, pol deteta, veroispovest i ime. Sledila je rubrika za naknadne upise, a upis se završavao tekstom: Pročitano – ne razume mađarski jezik pa je protumačeno na srpskom jeziku. Slaže se sa izjavom i potpis.

U knjizi rođenih za 1895. godinu nalazi se 206 upisa, a na kraju je knjiga zaključena i potpisana od strane matičara. Matičarsko zvanje osnovano je 1. oktobra 1895. godine. Cifre su suvoparne, a posmatrane od strane ljudi koji ih inače ne vole, one čak bivaju i dosadne, ali pokušaću da hroničarski registrujem život Novog Sada u ciframa od 1895. do 1935. godine, tačnije od osnivanja Matičarskog zvanja pa do momenta kada je ono navršilo 40 godina, i da vidimo kako se kretalo stavnovništvo u Novom Sadu.

Za poslednja tri meseca 1895. godine venčalo se 48 parova, rođeno je 206, a umrlo 186 novosadskih žitelja. Već iduće godine, sasvim prirodno, cifre se povećavaju. Venčava se 205, rađa se 940 dece, a umire 625 duša. Sve do 1905. godine, broj je približno podjednak kada je pred državnim matičarem brak sklopilo 249 parova. U toku iste godine rodilo se 921 dete, a umrlo 802 ljudi. Neposredno pred Prvi svetski rat 1913. godine broj venčanja iznosio je 289, broj rođenja 972, a broj umrlih 845. Nastaje 1914. godina, prva ratna godina i u statistici novosadskog života primećuje se veće opadanje. Rat je imao dejstva i na cifre u Matičarskom zvanju. Te prve godine svetskog rata bilo je 223 venčanja, 997 rođenih beba i 858 umrlih, a već iduće 1915. godine, 168 venčanih, 678 rođenih, a 1087 umrlih. Godina 1916. je u pogledu venčanja najsiromašnija, tada je venčano 148 parova, rođeno je 466 dece, a umrlo je 1187 lica. U 1917. godini se broj venčanja malo povečava, 146 parova stalo je, u pratnji dvojice svedoka, pred državnog matičara i izjavilo da želi da stupi u brak. Broj rođenih te godine, međutim bio je najmanji u celoj periodi od 40 godina i iznosio je svega 400 novorođenčadi, a broj umrlih malo je opao, u odnosu na prethodnu godinu. Umrlo je 1.048 duša.

Stare matičarske knjige

Godina u kojoj je rat i zvanično završen, 1918. bila je srećna i za tri glavne manifestacije života. Te godine broj venčanja naglo skače, 287 brakova sklapa se u ovoj godini, i broj dece, sasvim razumljivo, povećava se. Te, burne 1918. godine rodilo se u Novom Sadu 478 dece, a umrlo je, verovatno zbog iscrpljenosti, napora u ratu, gripa koji je tada nemilice kosio 1296 duša, najviše za tih prvih 40 godina, otkada postoji statistika Matičarskog zvanja. Godine 1919. nastaje smirivanje, u kojoj tegobe i nevolje rata padaju postepeno u zaborav, ali bilo je nevolja za mlade novosadske parove, željne života i potomstva. Broj venčanja te godine rapidno je skočio na 606. To je toliko upadljivo da se to može jedino objasniti “žeđu za životom”, nastalom posle četvorogodišnjeg celibatskog života u rovovima i na frontovima. Broj rođene dece skoro se udvostručio prema prethodnoj godini i iznosio je 819 rađanja, dok je broj smrtnih slučaja spao na 927. Povratak sa bojišta Novosađana, na dom i porodicu, osetio se kasnijih godina naročito u broju rađanja, koje je išlo, nesumnjivo uporedo i sa povećanjem broja stanovnika Novog Sada. Broj brakova 1920. godine je 551, broj rođenih 1060, a broj umrlih 810. U 1925. godini bilo je 272 venčanja, 1081 rođenja, a 814 umrlih, dok 1930. godine broj sklopljenih građanskih brakova iznosio je 301, broj rođenih 1234, a broj smrtnih slučaja 932. U toku 1935. godine, do 1. oktobra, dana kada je Matičarsko zvanje navršilo četiri decenije svoga postojanja, bilo je 264 venčanja, 680 rođenja, a 671 umrlih.

Kriza, koja je učinila haos tih godina u privredi, izgleda da nije imala negativan uticaj na rođenja, jer je 1929. godine rođeno 1.106 dece, 1930. godine rodilo se 1.234, 1931. godine 1.291, a 1932. godine 1.330 rođenja. Od 1932. godine broj rađanja donekle opada, tako da je 1933. godine bilo 1.097, a 1934. godine 1.092 novorođenčeta.

Smrt je međutim, u doba kulminacije krize revnosno posećivala novosadske domove, tako da je prve zvanične godine krize, 1929. (da li samo zbog krize) umrlo 1.046 duša, prema 941 u prethodnoj godini. U 1931. godini umire 1011 novosađana, a u 1932. godini njih 1019. Godine  1933. međutim, broj umrlih već opada na 939.

Izlažući ove cifre, bez pretenzije pružam priliku medicinskim i drugim stručnjacima da iz njih izvode naučne zaključke, ali ostaje jedna činjenica da je za prvih 40 godina postojanja Matičarskog zvanja u Novom Sadu sklopljeno 11.928 građanskih brakova, rodilo se 38.564 dece, a umrlo 34.679 duša, po zvaničnim matičarskim knjigama.

Trg mladenaca nekad

Ukupno za prvih 100 godina od početka vođenja Matičarskih knjiga u Novom Sadu (1895-1995) je sklopljeno 84.869 građanska braka, rođeno je 254.592 beba, a na žalost preminulo je 122.681 naših predaka i sugrađana.

Ne upuštajući se u analizu ovih podataka, ipak treba istaći da se i pri letimičnom pregledu vidi kako se reflektuju određena društvena stanja i prilike na ljude i sa tim u vezi i na ono šta se beleži u matičnim knjigama, vidi se primer, da se u ratnim godinama smanjuje broj venčanja ili rođenih.

Vredna Matičarska služba je preko čitav jedan vek ispisivala svojevrsnu istoriju Novog Sada, beležila najznačajnije datume u životu svih Novosađana...rođenja, venčanja i na žalost smrti i opraštanja. Beležila je i čuvala dokumente iz kojih možemo bolje i lakše da sagledamo društvene i političke istine minulih vremena, iz kojih saznajemo da je prvi matičar u Novom Sadu, 1896. godine bio Stevan Pecija Popović, tadašnji gradonačelnik Novog Sada, da su matičarske knjige u vreme vladavine Austro-Ugarske vođene na mađarskom jeziku, posle Prvog svetskog rata na srpskom, a za vreme mađarske okupacije i Drugog svetskog rata, ponovo na mađarskom, što oslikava specifičnost sredine u kojoj živimo.

Najviše posla matičari su imali, na našu sreću posle oslobođenja 1944. godine, kada je Novi Sad počeo naglo da se razvija. Danas Novom Sadu, sa svojih blizu 300.000 stanovnika, je kao i uvek neophodna pomoć ove službe, da sa radošću upisuje tek rođeno dete, venčavaju i čitaju članove zakona pre onog sudbonosnog DA u bračnim životama Novosađana i sa tugom upisuju večan odlazak svakog stanovnika Novog Sada.

Eto, to su cifre iza kojih stoji život i smrt Novosađana...cifre koje su kroz prve četiri decenije ispisivane u debele i prašnjave knjige Matičarskog zvanja, a svakako su bitan deo istorije Novog Sada...ako ne i najbitniji.

Autor: Zoran Knežev, hroničar i publicista

Izvori:
Matičar
Branik
Tekstovi dr Agneš Ozer i Donke Stančić

Fotografije:
Matičar
Digitalna kolekcija autora