Zadnji dani Jermenske crkve u Novom Sadu

Za pisanje ovog teksta presudna je bila moja nedavna poseta vikendici doajena novosadskog novinarstva i vrhunskog fotoreportera i baštinika prošlosti novosadske, gospodina Borivoja Mirosavljevića. Naime na tim “dvorima”, čika Bora ima prozore sa Jermenske crkve, koje je kako on priča kupovao na novosadskom otpadu šezdesetih godina XX veka...

Još od onih dana 1739. godine, kada su se u Novi Sad, sačinjen od samo nekoliko tesnih ulica, bežeći posle pada Beograda ispred najezde Turaka, doselili Jermeni, odmah su zaključili da im treba hram, sakupili prilog od 200 forinti, dobili odobrenje od Kaločke episkopije i sazidali crkvu. Posle bune i razaranja Novog Sada 1849. godine, hram je nestao u požaru, a tek 1872. godine ponovo ga je podigla Marija Trandafil. Stajala je tamo sasvim lepo ta mala crkvica Sv. Grgura, sa svojim smernim natpisom isklesanim u crvenkastom mermeru: “Iz smirene i čiste hristijanske ljubavi spram svojih bližnjih obnovila ovaj hram božiji Marija Trandafil 1872. godine”. Imala je crkva i svoju malenu rozetu i mali ukusno nadnešen trem sa polustubovima, i dva gipsana kipa u nišama…Dolazili su tamo Jermeni, kovrdžave kose, egzotičnih istočnjačkih fizionomija, velikih bademastih očiju, da subotom sa svojim ženama, ćerkama i sinovima, odslušaju svoju misu. Svraćali bi posle toga u susedstvo, u najlepši ondašnji hotel “Central”, da malo posede, da pogledaju kako se ispred njega zaustavljaju fijakeri i preko širokog stepeništa ulaze krinoline i halbcilindri. Trajalo je to tako sve do poslednje godine XIX veka, dok se u hotel “Central” nije uselila pošta.

Onda su preko puta Jemenske crkve zauvek zazujali telefoni, čak dok su i zvona sa male Jermenske crkve zvonila za nedeljnu misu. Svake godine je bilo sve manje kovrdžavih Jermena koji dolaze na misu, a sve je više poštara hodalo preko puta, raznoseći telegrame i pisma. Jednoga dana ostao je samo stari sveštenik Jovan Samuel. Bio je poslednji Jermenin u Novom Sadu, a Crkva i pošta bili su već uveliko stari prijatelji.

Godine 1951. Jermenska crkva je stavljena pod zaštitu države. Onda je u Novom Sadu, kažu “postalo tesno”. Urbanisti su predviđali produženje širokog Bulevara maršala Tita, čija je osa išla pravo na Jermensku crkvu.

“Pošto sadašnja građevina po svojoj stilskoj i arhitektonskoj vrednosti ne predstavlja takav arhitetktonski spomenik, koji bi trebalo sačuvati, a smeta normalnom arhitektonskom i urbanističkom oblikovanju Novog Sada, doneta je odluka da se građevina briše iz registra kulturno-istorijskih spomenika. Građevina će biti prethodno tehnički snimljena i fotografisana, te će tako biti upotpunjeni podaci o istorijskom zbivanju i koloniji Jermena u Novom Sadu”.

Jedno rešenje dostavljeno je Kongregaciji bečkih Mehitarista, a drugo “na ruke” paroha Jermenske crkve Jovana Samuela. “Ova vest je za nas vrlo bolna, jer je crkva sa nekoliko nadgrobnih spomenika preostala kao poslednji spomenik nekad mnogobrojne i ugledne jermenske kolonije u Novom Sadu i Petrovaradinu”- pisala je Kongregacija Mehitarista u Beču, Ministarstvu unutrašnjih poslova FNRJ, tražeći nekakvo povoljnije rešenje.

Preko puta počeli su već nicati iz zemlje prvi šipovi nove pošte. Doselili su se i radnici iz svih krajeva zemlje i počeli prema planu arhitekte Brašovana, graditi kulu sa dvanest spratova…U međuvremenu starom Samuelu stigao je poslednji akt o rušenju crkve.

Stara Jermenska crkva je još neko vreme čekala, pored starih visokih zidova obraslih u puzavicu. Visoko gore, kao finale jedne neravnopravne borbe, stajali su zvonik Jermenske crkve i visoka dvanaestospratnica.

U poslednjim danima oktobra meseca 1963. godine nestala je Jermenska crkva...ali kakve li ironije, njene zadnje fotografije napravio je isti taj Borivoje Mirosavljević, čije “dvore” krase prozori te crkve...

Zahvaljujući Borivoju Mirosavljeviću autoru mnogobrojnih fotografija Jermenske crkve, novosadskom listu “Dnevnik” koji je na svojim stranicama opširno obaveštavao o celom procesu rušenja...i ponajviše Ljiljani Lazić, istoričaru i kustosu Muzeju grada Novog Sada na odličnoj knjizi “Jermenska crkva u Novom Sadu”, mi danas imamo neka svedočenja i saznanja o njoj.

 Autor: Zoran Knežev, hroničar i publicista